Voorkomen is beter dan genezen. Daarom is preventie ook zo belangrijk bij gezondheidsbeleid. Maar wat houdt preventie nou precies in? Zo zijn er vier vormen van preventie: doelgroep, fase van ziekte, type maatregel en methode van uitvoering. Benieuwd naar het effect van preventie? Bekijk de (kosten)effectiviteit van preventiebeleid.
Doel van preventie
Het doel van preventie is te zorgen dat mensen gezond blijven door hun gezondheid te bevorderen en te beschermen. Ook heeft preventie tot doel ziekten en complicaties van ziekten te voorkomen of in een zo vroeg mogelijk stadium op te sporen. Preventieve maatregelen worden door verschillende organisaties en op verschillende plekken (settings) uitgevoerd. In de zorg, op school, in de wijk en op de werkplek. Bij een integrale benadering richten preventiemaatregelen zich zowel op het gedrag van de personen als op de fysieke en sociale omgeving.
Vormen van preventie
Er zijn grofweg vier vormen van preventie in gebruik, namelijk naar: (1) doelgroep, (2) fase van de ziekte, (3) naar doel en (4) naar pijlers integrale aanpak:
Preventie is vaak gericht op een specifieke doelgroep van mensen die extra bescherming nodig hebben, of meer risico lopen ziek te worden. Een doelgroep kan ook bestaan uit mensen die tot dezelfde leeftijdsgroep horen (ouderen, jongeren), of op een andere manier een groep vormen (zwangere vrouwen, mensen met een lage sociaaleconomische status). De doelgroepen worden vaak onderscheiden naar het ziektestadium: van de gezonde bevolking tot mensen met een ziekte.
- Universele preventie richt zich op de gezonde bevolking (of delen daarvan) en bevordert en beschermt actief de gezondheid van de bevolking. Bijvoorbeeld de bewaking van de kwaliteit van het drinkwater of het Rijksvaccinatieprogramma.
- Selectieve preventie richt zich op bevolkingsgroepen met een verhoogd risico en voorkomt dat personen met één of meerdere risicofactoren (determinanten) voor een bepaalde aandoening daadwerkelijk ziek worden. Bijvoorbeeld de griepprik voor ouderen of bevolkingsonderzoek borstkanker.
- Geïndiceerde preventie richt zich op mensen met beginnende klachten en voorkomt dat beginnende klachten verergeren tot een aandoening. Bijvoorbeeld een beweegprogramma voor mensen met lage rugklachten of online groepscursus voor jongeren die last hebben van depressieve klachten.
- Zorggerelateerde preventie richt zich op mensen met een ziekte of aandoening en voorkomt dat een bestaande aandoening leidt tot complicaties, beperkingen, een lagere kwaliteit van leven of sterfte. Bijvoorbeeld een stoppen-met-roken-programma voor een COPD (chronische bronchitis en longemfyseem )-patiënt of een Gecombineerde LeefstijlIinterventie (GLI (Gecombineerde Leefstijlinterventie )) voor een patiënt met obesitas.
Preventie naar fase waarin de ziekte zich bevindt is ingedeeld in primaire, secundaire en tertiaire preventie. Deze indeling is afkomstig uit de gezondheidszorg.
- Primaire preventie: activiteiten die voorkomen dat gezonde mensen een bepaald gezondheidsprobleem, ziekte of ongeval krijgen.
- Secundaire preventie: vroege opsporing van ziekten of afwijkingen bij personen die ziek zijn, een verhoogd risico lopen of een bepaalde genetische aanleg hebben. De ziekte kan daardoor eerder worden behandeld, zodat deze eerder geneest of niet erger wordt.
- Tertiaire preventie: voorkomen van complicaties en ziekteverergering bij patiënten. Ook het bevorderen van de zelfredzaamheid van patiënten valt hieronder.
Preventiemaatregelen worden ingedeeld naar het doel: ziektepreventie, gezondheidsbevordering en gezondheidsbescherming.
- Ziektepreventie: voorkomt specifieke ziekten of signaleert deze vroegtijdig. Voorbeelden: screening, vaccinaties en preventieve medicatie.
- Gezondheidsbevordering: bevordert een gezonde leefstijl en een gezonde sociale en fysieke omgeving.
- Gezondheidsbescherming: beschermt de bevolking tegen gezondheidsbedreigende factoren. Voorbeelden: kwaliteitsbewaking van drink- en zwemwater, afvalverwijdering en verkeersveiligheid.
Preventiemaatregelen kunnen ingedeeld worden naar de pijlers van de integrale aanpak. Een indeling die vaak wordt gebruikt is:
- Pijler voorlichting en educatie: zoals agendasetting, groepsvoorlichting, lesprogramma’s en landelijke publiekscampagnes.
- Pijler signalering, advies en ondersteuning: zoals protocollen, signaleren op scholen en adviesgesprekken.
- Pijler fysieke en sociale omgeving: zoals leefomgeving en burgerparticipatie.
- Pijler regelgeving en handhaving: zoals wettelijke en beleidskaders en handhaving van wetten en regels.
Een krachtig beleid of effectieve aanpak bestaat uit een mix van bovenstaande methoden, ook wel pijlers genoemd. Bekijk hoe u de pijlers in kunt vullen voor overgewicht, sport en bewegen, alcohol, drugs, roken, depressie en seksuele gezondheid.
Kosten en effectiviteit van preventie
Op Volksgezondheidenzorg.info leest u alles over de kosten van preventie, zoals de uitgaven aan ziektepreventie, gezondheidsbevordering en gezondheidsbescherming.
Kennis over effectiviteit van in Nederland uitgevoerde leefstijlinterventies is te vinden in de interventiedatabase van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) en Kenniscentrum Sport & Bewegen. In de literatuurdatabase Kosteneffectiviteit van preventie vindt u een compleet overzicht van economische evaluaties van preventieve interventies die sinds 2005 zijn verschenen. Deze economische evaluaties zijn gerubriceerd naar de ziekte of aandoening waar de preventieve interventie zich op richt.
Dit figuur laat de verbindingen zien tussen doelgroepen (gezonde bevolking, bevolking met verhoogd risico, individu met beginnende klachten, individu met een ziekte), vormen/indelingen van collectieve preventie (universeel en selectief) en individuele preventie (geïndiceerd en zorggerelateerd) en financierders van preventie (overheid, zorgverzekeraar of gemeente).