Beleid gericht op het bevorderen van mentale gezondheid en preventie van psychische klachten en aandoeningen heeft de meeste kans van succes als je dit integraal aanpakt. Dit betekent dat je verschillende maatregelen en interventies in samenhang inzet voor verschillende doelgroepen en in verschillende leefomgevingen. Je kunt integraal werken door in te zetten op elk van de volgende vier pijlers: voorlichting en educatie; signalering, advies en ondersteuning; fysieke en sociale omgeving; en regelgeving en handhaving.
Voorlichting en educatie
Denk aan voorlichting over mentaal welbevinden en hoe mensen zelf hieraan kunnen werken, maar ook het bespreekbaar maken van mentale problemen en aandoeningen. Met schoolprogramma’s kan ingezet worden op het versterken van sociaal-emotionele vaardigheden, bijvoorbeeld via Welbevinden op School.
Met actief voorlichtings- en bewustwordingsbeleid draag je bij aan mentale gezondheidsbevordering en vroegtijdige signalering van psychische klachten. Ook zorg je voor vermindering van stigmatisering. Houd er echter rekening mee dat er ook een mogelijkheid bestaat dat bewustwordingsbeleid kan leiden tot het overinterpreteren van mildere en tijdelijke symptomen als psychisch probleem.
Signalering, advies en ondersteuning
Het is belangrijk dat risicofactoren en signalen van psychische klachten zoals somberheid op tijd worden herkend. Bijvoorbeeld door zorgverleners, leerkrachten, mantelzorgers of ouders. Vooral bij jongeren en ouderen worden psychische klachten niet altijd herkend. Bijvoorbeeld doordat de klachten zich uiten als lichamelijke klachten of risicogedrag. Als gemeente kun je buurtteams, wijkverpleegkundigen of docenten faciliteren. Bijvoorbeeld via deskundigheidsbevordering, het gebruik van kwaliteitsstandaarden en het maken van samenwerkingsafspraken.
Onderzoek toont aan dat preventieve interventies, zoals groepscursussen, individuele ondersteuning en online zelfhulp, het aantal mensen dat een depressie krijgt met 20-30% kan verminderen. Voor de ondersteuning van risicogroepen is de gemeente de eerstverantwoordelijke. Voor mensen met psychische klachten is dit de huisarts, maar ook het sociale (wijk)team kan hierbij een goede rol vervullen. Gemeenten zijn daarbij verantwoordelijk voor de samenhang tussen preventie, zorg en ondersteuning.
Fysieke en sociale omgeving
Er is een aantoonbare relatie tussen mentale gezondheid en iemands directe leefomgeving. Als gemeente heb je invloed op het inrichten van de directe leefomgeving en het creëren van veiligheid. Bijvoorbeeld via het stimuleren van sociale cohesie en steun die bewoners onderling geven. Daardoor kun je de zelfredzaamheid van inwoners bevorderen. Als gevolg hiervan hoeven zij minder beroep te doen op ondersteuning door professionals. In de fysieke woonomgeving kun je denken aan de veiligheid, maar ook milieu, verkeer, aanwezigheid van groen of water, of mogelijkheden voor ontspanning.
In een veilige leefomgeving voelen meer mensen zich gezond dan in buurten waar mensen zich onveilig voelen. Een onveilige omgeving kan stress veroorzaken en er bijvoorbeeld voor zorgen dat bewoners minder snel naar buiten gaan. Geef bij het inrichten van een gebied aandacht aan ervaren veiligheid. Bijvoorbeeld door:
- Goede verlichting langs fietspaden en in tunnels.
- Een goed onderhouden buitenruimte. Afval, graffiti en vandalisme versterken het gevoel van onveiligheid.
- Een ‘bewoonde’ publieke ruimte. Een bewoond winkelcentrum geeft een veiliger gevoel dan een onbewoond winkelcentrum.
Meer informatie
Op Wegwijzer jeugd en veiligheid vind je praktische aanwijzingen, tips en advies voor een passende aanpak.
Sociale verbinding beschermt de gezondheid van de bewoners en helpt gezondheidsproblemen te verminderen. Als gemeente kun je stimuleren dat buurtbewoners elkaar kennen en naar elkaar omkijken. Hoe kun je de sociale verbinding versterken?
- Richt de omgeving zo in dat buurtbewoners elkaar makkelijk kunnen ontmoeten. Dit is extra belangrijk in buurten met relatief veel ouderen en eenpersoonshuishoudens, omdat eenzaamheid bij deze doelgroepen vaker voorkomt.
- Faciliteer buurtinitiatieven. Hiervoor kan de gemeente een buurtbudget geven. Zorg er in elk geval voor dat het gaat om langdurige (geen eenmalige) activiteiten.
- Zorg dat laagdrempelige hulp en ondersteuning aanwezig is, zowel formeel als informeel.
- Het (gezins)inkomen is belangrijk. Maar ook onzekerheid over huisvesting en (dreigende) thuisloosheid heeft grote effecten op de mentale gezondheid. Let op de aanwezigheid van voldoende (economische) hulpbronnen, zoals inkomensvoorzieningen, voldoende werkgelegenheid en kinderopvang. Zie voor de aanpak van schulden ook Schuldenlab | Nederland schuldenzorgvrij en Dossier armoede, schulden en gezondheid.
- Ondersteun sociale, culturele en sportieve activiteiten. Een plek waar mensen elkaar kunnen spreken, samen cultuur kunnen beoefenen of bewegen en sporten zorgt voor verbinding. Professionals in de wijk, zoals buurtsportcoaches, kunnen daarin een belangrijke schakel zijn.
Een groene omgeving stimuleert ontmoetingen en draagt bij het mentaal welbevinden. Buurten die voorzien zijn van veel natuurlijke omgeving en groene ruimtes hebben een positief effect op de mentale gezondheid van bewoners. Ook de aanwezigheid van recreatieve voorzieningen maken de openbare ruimte aantrekkelijk. Hoe versterk je een groene en aantrekkelijke buitenruimte in de buurt?
- Zorg dat er voldoende groen en blauw (water) is in de buurt.
- Creëer ontmoetingsplekken in de openbare ruimte door het plaatsen van bankjes. Het document Kernwaarden Gezonde Leefomgeving(GGDGHOR, pag. 25-28) biedt hiervoor inspiratie.
- Faciliteer voorzieningen zoals een bibliotheek, sporthal, speeltuin, buurthuis, of een koffietentje bij een park (speeltuinen, sporthallen, recreatiefaciliteiten).
Een gezonde thuisomgeving is belangrijk voor de mentale gezondheid van mensen. Veiligheid, warmte en geborgenheid en een algemeen geschikte (niet te klein, niet te vochtig, zonder overlast) plek om te wonen is essentieel.
Tools integrale aanpak mentale gezondheid
- De handreiking Integraal werken aan mentale gezondheid in lokaal beleid van het Trimbos-Instituut is voor beleidsmakers van gemeenten en GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst )’en en biedt concrete handvatten over integraal werken aan mentale gezondheid in lokaal beleid. De handreiking ondersteunt bij de uitvoering van de afspraken uit het GALA via onder meer het plan van aanpak voor de brede SPUK regeling.
- Het bevorderen van mentale gezondheid van de jeugd is één van de ambities in de Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024. De Handreiking bevordering mentale gezondheid jeugd (2021) geeft gemeenten handvatten, met onder andere een concreet stappenplan, om invulling te geven aan deze ambitie op lokaal niveau.
- Met de samenwerkingstool Rondom Jong: depressiepreventie gericht op jongeren (2020) kan een gemeente of GGD mentale gezondheidsbevordering en depressiepreventie op en rondom scholen en de ketensamenwerking in de regio rond jongeren vormgeven.
- Met de handreiking ‘E-learning PLUS’: Depressiepreventie in de wijk’ leren sociaal wijkteamprofessionals beter depressies te signaleren, te bespreken en door te verwijzen naar andere professionals in het sociaal of medisch domein.