Wilt u in uw gemeente actief met mentale gezondheid aan de slag? Werk dan integraal. Dit betekent dat u verschillende maatregelen en interventies in samenhang inzet voor verschillende doelgroepen en hun leefomgevingen. U kunt integraal werken door in te zetten op elk van de volgende 4 pijlers: voorlichting en educatie; signalering, advies en ondersteuning en fysieke en sociale omgeving. Ook een goede samenwerking met andere domeinen is belangrijk.
Voorlichting en educatie
Met een actief voorlichtings- en bewustwordingsbeleid kunt u in uw gemeente mentale gezondheid, somberheid en andere psychische aandoeningen bespreekbaar maken. Daarmee draagt u bij aan mentale gezondheidsbevordering en vroegtijdige signalering van psychische klachten. Ook zorgt u voor vermindering van stigmatisering.
Voorlichting is ook geschikt om het belang van mentale gezondheid te benadrukken. Hiervoor kunt u voorlichtingsactiviteiten en schoolprogramma's inzetten. Schoolprogramma’s kunnen een positief effect hebben op beschermende factoren zoals sociaal-emotionele vaardigheden, zelfvertrouwen en weerbaarheid.
Signalering, advies en ondersteuning
Het is belangrijk dat risicofactoren en signalen van psychische klachten zoals somberheid op tijd worden herkend. Bijvoorbeeld door zorgverleners, leerkrachten, mantelzorgers of ouders. Vooral bij jongeren en ouderen worden psychische klachten niet altijd herkend. Bijvoorbeeld doordat de klachten zich uiten als lichamelijke klachten of risicogedrag. Als gemeente kunt u buurtteams, wijkverpleegkundigen of docenten faciliteren. Bijvoorbeeld via deskundigheidsbevordering, het gebruik van kwaliteitsstandaarden en het maken van samenwerkingsafspraken.
Onderzoek toont aan dat preventieve interventies, zoals groepscursussen, individuele ondersteuning en online zelfhulp, het aantal mensen dat een depressie krijgt met 20-30% kan verminderen. Voor de ondersteuning van risicogroepen is de gemeente de eerstverantwoordelijke. Voor mensen met psychische klachten is dit de huisarts, maar ook het sociale (wijk)team kan hierbij een goede rol vervullen. Gemeenten zijn daarbij verantwoordelijk voor de samenhang tussen preventie, zorg en ondersteuning.
Fysieke en sociale omgeving
Er is een aantoonbare relatie tussen mentale gezondheid en iemands directe leefomgeving. Als gemeente heeft u invloed op het inrichten van de directe leefomgeving en het creëren van veiligheid. Ook het stimuleren van sociale cohesie en onderlinge steun is actueel. Daardoor kunt u de zelfredzaamheid van inwoners bevorderen. Als gevolg hiervan hoeven zij minder beroep te doen op ondersteuning door professionals.
Een gezonde leefomgeving (in relatie tot mentale gezondheid) is:
- Veilig (buurtbewoners voelen zich veilig)
- Sociale cohesie (buurtbewoners kennen elkaar)
- Aantrekkelijk en groen (de buitenomgeving is aantrekkelijk)
- Gezonde huisvesting
In een veilige leefomgeving voelen meer mensen zich gezond dan in buurten waar mensen zich onveilig voelen. Een onveilige omgeving kan stress veroorzaken en er bijvoorbeeld voor zorgen dat bewoners minder snel naar buiten gaan. Geef bij het inrichten van een gebied aandacht aan ervaren veiligheid. Bijvoorbeeld door:
- Goede verlichting langs fietspaden en in tunnels.
- Een goed onderhouden buitenruimte. Afval, graffiti en vandalisme versterken het gevoel van onveiligheid.
- Een ‘bewoonde’ publieke ruimte. Een bewoond winkelcentrum geeft een veiliger gevoel dan een onbewoond winkelcentrum.
Meer informatie
Op Wegwijzer jeugd en veiligheid vindt u praktische aanwijzingen, tips en advies voor een passende aanpak.
Sociale verbinding beschermt de gezondheid van de bewoners en helpt gezondheidsproblemen te verminderen. Als gemeente kunt u stimuleren dat buurtbewoners elkaar kennen en naar elkaar omkijken. Hoe kunt u de sociale verbinding versterken?
- Richt de omgeving zo in dat buurtbewoners elkaar makkelijk kunnen ontmoeten. Dit is extra belangrijk in buurten met relatief veel ouderen en eenpersoonshuishoudens, omdat eenzaamheid bij deze doelgroepen vaker voorkomt.
- Ondersteun sportieve activiteiten. Samen bewegen en sporten zorgt voor verbinding. Professionals in de wijk, zoals buurtsportcoaches, kunnen daarin een belangrijke schakel zijn.
- Faciliteer buurtinitiatieven. Hiervoor kan de gemeente een buurtbudget geven. Zorg er in elk geval voor dat het gaat om langdurige, niet-eenmalige activiteiten.
Een groene omgeving stimuleert ontmoetingen en draagt bij het mentaal welbevinden. Buurten die voorzien zijn van veel natuurlijke omgeving en groene ruimtes hebben een blijvend positief effect op de mentale gezondheid van bewoners. Ook de aanwezigheid van recreatieve voorzieningen maken de openbare ruimte aantrekkelijk. Hoe versterkt u een groene en aantrekkelijke buitenruimte in de buurt?
- Zorg dat er voldoende groen en blauw (water) is in de buurt.
- Creëer ontmoetingsplekken in de openbare ruimte door het plaatsen van bankjes. Het document Kernwaarden Gezonde Leefomgeving (GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst) GHOR (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio), pag. 25-28) biedt hiervoor inspiratie.
-
Faciliteer voorzieningen zoals bibliotheek, sporthal, speeltuin, buurthuis, of een koffietentje bij een park. (speeltuinen, sporthallen, recreatiefaciliteiten).
Een gezonde thuisomgeving is belangrijk voor de mentale gezondheid van mensen. Veiligheid, warmte en geborgenheid en een algemeen geschikte (Te klein? Vochtig? Overlast?) plek om te wonen is essentieel. Ook het (gezins)inkomen is belangrijk. Onzekerheid over huisvesting en (dreigende) thuisloosheid heeft grote effecten op de mentale gezondheid.
Samenwerking met andere domeinen en sectoren
Effectieve mentale gezondheidsbevordering betekent samenwerken in alle fases van ondersteuning en zorg. Van mentale gezondheidsbevordering en preventie van psychische klachten, via vroegherkenning en behandeling naar herstel, participatie en re-integratie van mensen met (chronische) psychische stoornissen. Gemeenten kunnen hierin een belangrijke rol spelen vanuit hun verantwoordelijkheden voor de publieke gezondheidszorg, het sociaal domein en de jeugdwet.
Bovendien is er veel gezondheidswinst te behalen in andere gemeentelijke domeinen, zoals via Ruimtelijke ordening, Onderwijs en Werk en inkomen. Het gaat dan bijvoorbeeld om de preventie van stress door armoede of slechte leefomstandigheden, van eenzaamheid of van uitval op school of werk.
Tools voor integrale aanpak mentale gezondheid
- Het bevorderen van mentale gezondheid van de jeugd is één van de ambities in de Landelijke nota gezondheidsbeleid 2020-2024. De Handreiking bevordering mentale gezondheid jeugd (2021) geeft gemeenten handvatten, met onder andere een concreet stappenplan, om invulling te geven aan deze ambitie op lokaal niveau.
- Met de samenwerkingstool Rondom Jong: depressiepreventie gericht op jongeren (2020) kan een gemeente of GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst) mentale gezondheidsbevordering en depressiepreventie op en rondom scholen en de ketensamenwerking in de regio rond jongeren vormgeven.
- Met de handreiking ‘E-learning PLUS’: Depressiepreventie in de wijk’ leren sociaal wijkteamprofessionals beter depressies te signaleren, te bespreken en door te verwijzen naar andere professionals in het sociaal of medisch domein.