Gemeenten hebben te maken met wettelijke kaders voor publieke gezondheid. Deze bieden ook kansen. Lees aan welke wettelijke kaders gemeenten zich moeten houden en welke mogelijkheden ze bieden.

Wetten en verantwoordelijkheden

Er zijn vijf stelselwetten. Deze vormen de basis voor publieke gezondheid in Nederland. Daarbij komt aan bod wie binnen de wet waarvoor verantwoordelijk is.

In de wereld van de publieke gezondheidszorg is de Wpg Wet publieke gezondheid (Wet publieke gezondheid) dé sleutel. Deze wet biedt het wettelijke kader voor het nemen van gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor zowel de bevolking in het algemeen als specifieke groepen. Denk hierbij aan het voorkomen en vroegtijdig opsporen van ziekten. Preventie staat centraal binnen de Wpg. Alle activiteiten zijn gericht op het voorkomen van gezondheidsproblemen en het bevorderen van welzijn. Deze wet legt tevens de basis voor samenwerking tussen gemeenten en rijk op het gebied van publieke gezondheidszorg. 

De Wpg gaat over: 

  • Collectieve preventie 
  • Infectieziektebestrijding 
  • Jeugdgezondheidszorg 
  • Ouderengezondheidszorg 

Voorbeelden preventieve activiteiten

  • Het bijdragen aan de opzet, uitvoering en afstemming van preventieprogramma's, inclusief gezondheidsbevordering. Denk hierbij aan het voorkomen van alcoholmisbruik bij jongeren.
  • Het verstrekken van prenatale voorlichting aan ouders.
  • Actief zorgdragen voor vaccinaties en het systematisch volgen en signaleren van factoren die de gezondheid bevorderen of bedreigen bij jeugd.
  • Het vroegtijdig opsporen en voorkomen van specifieke aandoeningen.
  • Het systematisch volgen en signaleren van factoren die de gezondheid bevorderen of bedreigen bij ouderen.
  • Het vroegtijdig opsporen en voorkomen van specifieke aandoeningen, bijvoorbeeld door middel van beweegactiviteiten en sociale initiatieven.

Wie doet wat?

Zo zijn de verantwoordelijkheden binnen de Wpg verdeeld: 

  • Het Rijk is verantwoordelijk voor het vastleggen van het aanbod in de Wpg.
  • Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de lokale invulling en uitvoering.
  • Zorgorganisaties en professionals dragen de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de zorg.
  • Inwoners worden geacht hun eigen verantwoordelijkheid te nemen voor hun gezondheid.

Bekostiging van preventie en de Wpg

Voor de Wpg bestaan geen landelijk vastgestelde bekostigingsregels. Elke gemeente stelt eigen regels vast rond de bekostiging van preventie, zorg, ondersteuning en jeugdhulp.  Denk aan voorwaarden hiervoor en de manier van betalen. De uitgaven worden ingepast in de gemeentelijke begroting. Los van wettelijke verantwoordelijkheden/mogelijkheden kunnen gemeenten vanuit hun maatschappelijke betrokkenheid ervoor kiezen om preventie te bevorderen door initiatieven uit eigen financiële middelen te betalen.

In onze samenleving willen we dat iedereen gelijke kansen krijgt om volledig deel te nemen aan het maatschappelijk leven. Daarom regelt de Wmo Wet maatschappelijke ondersteuning (Wet maatschappelijke ondersteuning) dat gemeenten zorgen voor passende ondersteuning en zorg voor mensen met beperkingen of psychosociale problemen. We streven ernaar om hen in staat te stellen zo lang mogelijk thuis te blijven wonen, terwijl we tegelijkertijd voorkomen dat ze afhankelijk worden van zwaardere vormen van zorg.

Voorbeelden activiteiten

  • Bevorderen van zelfredzaamheid en participatie van inwoners.
  • Waarborgen van maatschappelijke ondersteuning.
  • Voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld.
  • Ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers.
  • Bevorderen van sociale samenhang.
  • Ervoor zorgen dat voorzieningen en ruimten toegankelijk, veilig en leefbaar zijn.

Wie doet wat?

Zo zijn de verantwoordelijkheden binnen de Wmo verdeeld:

  • Gemeenten moeten hun inwoners passende ondersteuning bieden, op maat gemaakt om ervoor te zorgen dat inwoners thuis kunnen blijven wonen.
  • Inwoners worden aangemoedigd om hun eigen kracht en mogelijkheden te benutten, evenals hun sociale netwerk.
  • Wmo-aanbieders, waaronder professionals en vrijwilligers, moeten ondersteuning van hoge kwaliteit bieden die veilig, doeltreffend, doelmatig en cliëntgericht is.

Kansen/mogelijkheden van de Wmo

De Wmo biedt veel kansen voor preventie. Dit komt door het uitgangspunt van de Wmo: door preventieve maatregelen te nemen, kunnen we voorkomen dat situaties verergeren en zwaardere zorg nodig wordt. Denk aan maatregelen als het toegankelijk, veilig en leefbaar maken van publieke voorzieningen en openbare ruimten, het bevorderen van sociale samenhang en het voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld.

Een gemeente kan aan de hand van het beleidsplan maatschappelijke ondersteuning de nadruk leggen op het implementeren van een integrale preventieve aanpak. Samenwerking met zorgverzekeraars en zorgaanbieders is daarbij van groot belang. Lees meer over integraal werken aan preventie met de Aanpak Gezonde Gemeente.

Bekostiging

Voor de Wmo bestaan geen landelijk vastgestelde bekostigingsregels. Elke gemeente stelt eigen regels vast als het gaat om de voorwaarden voor en manier van betalen van preventie, zorg, ondersteuning en jeugdhulp. Dit komt terug in een gemeentelijke verordening. Alle uitgaven worden ingepast in de gemeentelijke begroting. Daarnaast is het mogelijk om vanuit maatschappelijke betrokkenheid preventie te bevorderen door dit uit eigen financiële middelen te betalen.

De Jeugdwet vormt de basis om opgroei- en opvoedproblemen, psychische uitdagingen en ingrijpen door middel van kinderbescherming te voorkomen en waar nodig effectief aan te pakken.

Wie doet wat?

Volgens de Jeugdwet zijn gemeenten verantwoordelijk voor alle vormen van jeugdhulp. Dit betekent dat de gemeente kinderbeschermingsmaatregelen en jeugdreclasseringsmaatregelen moeten bekostigen, waarvoor gecertificeerde instellingen verantwoordelijk zijn.

Het gezin

De verantwoordelijkheid voor preventie ligt in de eerste plaats bij ouders en de jeugd zelf. Het is van belang dat zij hun eigen kracht en de mogelijkheden van hun sociale en familiale netwerk benutten. De gemeente komt in beeld wanneer ouders problemen ondervinden die de ontwikkeling, opvoeding en leefsituatie (van hun kinderen) bedreigen en zij de hulp van de overheid nodig hebben. U kunt daarbij inzetten op bijvoorbeeld voorlichting, advies, informatie en signalering om ondersteuning te bieden.

Verantwoorde hulpverlening door professionals

Jeugdhulpaanbieders en gecertificeerde instellingen verlenen verantwoorde hulp. Denk aan (school)maatschappelijk werk, HALT-voorzieningen, onderwijsachterstandsvrijwilligers en mantelzorgers. Dit betekent dat zij hulp bieden die veilig, doeltreffend, doelmatig en gericht op de behoeften van kinderen, jongeren en ouders is. Zij zijn essentiële partners in een integrale preventieve aanpak. Een gemeentelijke dienst kan ook uitvoerder zijn.

Bekostiging

Voor de Jeugdwet bestaan geen landelijk vastgestelde bekostigingsregels. Elke gemeente stelt eigen regels vast met betrekking tot de voorwaarden voor en manier van betalen van preventie, zorg, ondersteuning en jeugdhulp en legt deze vast in een gemeentelijke verordening. Alle uitgaven komen terug in de gemeentelijke begroting. Daarnaast is het mogelijk om vanuit maatschappelijke betrokkenheid preventie te bevorderen door dit uit eigen financiële middelen te betalen.

De Zvw Zorgverzekeringswet (Zorgverzekeringswet) regelt dat iedereen die in Nederland woont of loonbelasting betaalt wettelijk verplicht is een basisverzekering te hebben. Deze basisverzekering dekt de standaardzorg van bijvoorbeeld huisarts, ziekenhuis en apotheek. Daarnaast kan iedereen zich (vrijwillig) aanvullend verzekeren voor kosten die het basispakket niet vergoedt.

Voorbeelden preventieve activiteiten

  • Leefstijladviezen, bijvoorbeeld voor mensen met (een verhoogde kans op) depressie of diabetes.
  • Cholesterol- of bloeddrukverlagers voor mensen met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten.
  • Controles en screeningen van zwangere vrouwen.
  • Preventieve tandartscontroles voor jongeren.
  • Hulp bij stoppen met roken.

Wie doet wat? 

Zorgverzekeraars hebben een zorgplicht: ze zijn verplicht zorg te regelen of te vergoeden als verzekerden een beroep moeten doen op hun zorgverzekering. In het Besluit zorgverzekering is geregeld voor welke geneeskundige zorg het basispakket van de zorgverzekering dekking moet bieden. Geïndiceerde en zorggerelateerde preventie maken deel uit van het basispakket.

De Wlz Wet langdurige zorg (Wet langdurige zorg) is er voor mensen die de hele dag intensieve zorg of toezicht dicht bij nodig hebben. Denk aan mensen met vergevorderde dementie of mensen met een ernstige verstandelijke, lichamelijke of zintuiglijke beperking.

Voorbeelden preventieve activiteiten

Behandeling gericht op herstel en/of het aanleren van nieuwe vaardigheden of gedrag.

Scholing in nieuwe vaardigheden of gedrag voor de mantelzorger of verzorger van de verzekerde.

Wie doet wat?

Zo zijn de verantwoordelijkheden verdeeld binnen de Wlz:

CIZ Centrum indicatiestelling zorg (Centrum indicatiestelling zorg): beoordeelt of mensen in aanmerking komen voor voorzieningen uit de Wlz.

Wlz-uitvoerder/zorgkantoor: heeft een zorgplicht en moet zorgen voor samenhangende zorg die hoort bijzorgprofiel dat het beste past bij de cliënt/verzekerden. Daarvoor moeten uitvoerders en zorgkantoren zorgaanbieders contracteren. Hierbij moeten ze erop letten dat de aard, inhoud en omvang van de zorg voldoen aan de stand van de wetenschap en praktijk of dat de zorg in het betrokken vakgebied geldt als verantwoorde en adequate zorg en dienst.

Zorgaanbieder: moet goede zorg aanbieden die voldoet aan de stand van wetenschap en praktijk of die binnen het vakgebied geldt als adequate en verantwoorde zorg. Zorgaanbieders kunnen ook letten op signalen waaruit blijkt dat de verzekerde/patiënt baat kan hebben bij preventieve activiteiten en die ook aanbieden.

Omgevingswet

Sinds 2024 is de Omgevingswet van kracht. Deze wet biedt gemeenten de gelegenheid om het beleid en de aanpak voor een gezonde leefomgeving steviger te verankeren. Door decentralisering van taken krijgen gemeenten meer ruimte voor lokaal maatwerk. Ze kunnen hun eigen ambities formuleren en een eigen omgevingsvisie en -plan ontwikkelen, waarin gezondheid expliciet wordt meegenomen. Dit betekent dat gezondheid op lokaal niveau meer aandacht krijgt in de afwegingen.

Kansen en mogelijkheden

De Omgevingswet opent de deur naar nieuwe mogelijkheden om de publieke gezondheid integraal en effectief te beschermen en te bevorderen. Een aantal mogelijkheden voor wie bij een gemeente werkt:

  • Neem gezondheid al in een vroeg stadium mee bij de planvorming op terreinen als milieu, veiligheid, ruimtelijke ordening en leefomgeving.
  • Verbind de wet met andere wetten, zoals de Wpg Wet publieke gezondheid (Wet publieke gezondheid) en de Wmo Wet maatschappelijke ondersteuning (Wet maatschappelijke ondersteuning). Het creëren van groene ruimtes kan bijvoorbeeld uitnodigen tot bewegen en ontmoeten, met als resultaat een positieve invloed op het welbevinden van inwoners.
  • Verbind de wet met positieve gezondheid. De doelstellingen van de Omgevingswet sluiten goed aan bij de principes van zelfredzaamheid, veerkracht en aanpassingsvermogen. Door deze verbinding te maken, kunnen we samen werken aan een leefomgeving waarin iedereen zich goed voelt en waarin gezondheid een centrale rol speelt.

Lees meer over een gezonde leefomgeving.

Verantwoordelijkheden-preventiemaatregelen